Choroby i szkodniki kukurydzy

Najważniejsze choroby kukurydzy – przyczyny i objawy

Rozwój patogenów chorobotwórczych w uprawie kukurydzy oznacza nie tylko spadek plonu. Niektóre z nich mają bowiem zdolność wytwarzania metabolitów wtórnych, czyli mykotoksyn – chodzi o grzyby z rodzaju Fusarium spp. Wśród chorób zidentyfikowanych w Polsce największą grupą są choroby grzybowe. O mniejszym znaczeniu gospodarczym są choroby:

• wirusowe, np. mozaika kukurydzy, żółta karłowatość jęczmienia,
• bakteryjne, np. powodowane przez bakterie Pantoea,
• powodowane przez organizmy grzybopodobne będące sprawcami choroby szalonych wiech.

W uprawie kukurydzy najgroźniejszymi chorobami są:

Zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi

Sprawcami są grzyby z rodzaju Fusarium spp. W wyniku infekcji liście kukurydzy więdną i zasychają od strony łodygi. Wynika to z rozkładu tkanek i przerastania przez strzępki grzybni wnętrza łodygi. Po przekrojeniu w międzywęźlach i węzłach można zauważyć różową grzybnię. Rozwój chorób doprowadza do zakłócenia transportu wody i składników pokarmowych. Nasilenie występowania daje się dostrzec w miejscach żerowania omacnicy prosowianki, które są strefą wnikania patogenu. Kukurydza często traci wówczas stabilność i się łamie. Zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi prowadzą przy tym do obniżenia jakości masy zielonej i ziarna. Wytworzone kolby zwisają i przedwcześnie dojrzewają.

Fuzarioza kolb kukurydzy

Kontynuacja rozwoju grzybów z rodzaju Fusarium spp. odbywa się w postaci fuzariozy kolb. W miejscach plam na liściach okrywowych po ich odsłonięciu kolby pokrywają się watowatą, białą, różową lub czerwoną grzybnią, na której pojawiają się pomarańczowe sporodochia. Strzępki grzybni przerastają miąższ osadki kolbki i ziarniaki. Rozwój fuzariozy kolb powoduje uszkodzenie ziarna – jest ono słabo wykształcone i zniekształcone. Pogarszają się też parametry kiełkowania. Zwłaszcza przy wczesnych infekcjach może również nastąpić porastanie ziarna w kolbie. Tak jak w przypadku fuzariozy łodygi zagrożeniem pośrednim ze strony tych chorób jest gromadzenie się mykotoksyn.

Żółta plamistość liści kukurydzy

Pierwsze objawy pojawiają się na dolnych liściach w postaci uwodnionych, szarozielonych plam. Z czasem stają się one szarobrunatne z ciemnobrunatną lub czerwonobrunatną obwódką. Objawy te sukcesywnie przesuwają się na wyższe partie kukurydzy, obejmując liście środkowe i okrywowe kolb. Plamy są okrągłe, wydłużone, o nieregularnych kształtach i rozmieszczone wzdłuż nerwów. Wraz z rozwojem choroby plamy się łączą, co powoduje pękanie blaszki liściowej. W efekcie zasychanie liści ogranicza powierzchnię asymilacji, co prowadzi do obniżki plonu i jakości ziarna oraz masy zielonej.

Guzowata głownia kukurydzy

Rozwój głowni guzowatej kukurydzy prowadzi do powstania charakterystycznych narośli, będących efektem hiperplazji i hipertrofii zainfekowanych tkanek. Objawy pojawiają się w miejscu każdej infekcji w obrębie blaszki liściowej, łodygi, wiechy czy kolby. Powstałe zmiany otoczone są delikatną, biało-srebrzystą błoną, która skupia obecne wewnątrz zarodniki, czyli teliospory. Dojrzałe narośla pękają i uwalniają brunatno-czarny proszek teliospor. Szkodliwość głowni guzowatej polega na obniżaniu wielkości i jakości plonu. Infekcje w okresie rozwijania, wiechowania czy pylenia mogą przynieść największe szkody w postaci braku zawiązanych kolb. Natomiast pojawienie się choroby w późniejszym okresie spowoduje obniżenie parametrów jakościowych kukurydzy. Na szczęście obecność głowni w przygotowanej kiszonce nie stwarza zagrożenia dla zwierząt. Może się jedynie przyczynić do zmniejszenia wartości pokarmowej paszy i pogorszenia jej zdolności fermentacyjnej.

Głownia pyląca kukurydzy

Choroba rozwija się systemicznie, dlatego jej objawy można zauważyć dopiero w późniejszym etapie wegetacji. Oznaką wskazującą na możliwość pojawienia się głowni pylącej w kukurydzy jest zahamowany wzrost, a niekiedy wręcz skarłowacenie roślin, silne rozkrzewienie i bladozielona barwa części nadziemnych. Całość kolby lub jej fragment pokrywa się ciemnobrunatną masą strzępek grzybni i zarodników, które początkowo otoczone są błonką. Porażone kolby przybierają cebulowaty kształt i wyglądają, jakby były zwęglone.

Drobna plamistość liści kukurydzy

Na liściach, pochwach liściowych i liściach okrywowych kolb powstają drobne, chlorotyczne plamy. Nasilenie objawów widoczne jest na brzegach blaszki liściowej, szczególnie wzdłuż nerwów. Tkanka w obrębie plam ulega nekrozie, wykrusza się i zostaje otoczona czerwonobrunatnym pierścieniem z jasną obwódką. Plamy mogą się powiększać i łączyć, co zdecydowanie wpływa na ograniczenie powierzchni do fotosyntezy, przyspieszonego dojrzewania lub zamierania roślin. Choroba postępuje od najstarszych liści w kierunku tych najwyżej położonych.

Rdza kukurydzy

Pojawienie się rdzy najczęściej obserwowane jest w fazie mlecznej i na początku woskowej dojrzałości ziarniaków. Po obu stronach blaszki liściowej pojawiają się rdzawe poduszeczki, czyli uredinia, w których skupione są urediniospory. Wydostające się z urediniów zarodniki rozprzestrzeniają się po uprawie kukurydzy. Jesienią zbliżający się koniec wegetacji przynosi pojawienie się ciemnobrunatnych teliów z teliosporami, czyli zarodników przetrwalnikowych, będących główną przyczyną powstawania infekcji pierwotnych.

Zapobieganie chorobom kukurydzy

Do popularnych metod zapobiegania rozwojowi chorób kukurydzy zalicza się stosowanie odpowiedniego płodozmianu i zmianowania jako ważnego czynnika agrotechnicznego. Ogranicza to nagromadzenie materiału infekcyjnego zimującego w pozostawionych resztkach pożniwnych. W niektórych przypadkach zdolność infekcji utrzymuje się bowiem nawet przez 10 lat (np. głownia pyląca kukurydzy). Dodatkowo uprawa zbóż po sobie stwarza zwiększone ryzyko chorób o podłożu fuzaryjnym.

Na stan fitosanitarny wpływa również racjonalne nawożenie. W przypadku przenawożenia azotem rośliny stają się jeszcze bardziej podatne na infekcje grzybowe. Dlatego odpowiedni dobór dawki wpłynie na zdrowotność kukurydzy.

Zwalczanie chorób kukurydzy

Do ograniczenia chorób kukurydzy można doprowadzić, stosując metody niechemiczne oraz chemiczne. W zakresie metod niechemicznych znajdują się rozwiązania agrotechniczne, hodowlane i biologiczne. Z kolei ochrona chemiczna może być stosowana profilaktycznie, np. poprzez zaprawianie ziarna, oraz interwencyjnie.

Zapobieganie szkodom powodowanym przez choroby kukurydzy jest możliwe także dzięki hodowli odpornościowej. Odpowiedni gatunek kukurydzy jest dzięki temu w stanie zahamować rozwój choroby, co prowadzi do zmniejszenia uszkodzeń przede wszystkim w przypadku głowni czy fuzarioz.

Niechemiczne metody ochrony kukurydzy przed chorobami

Oprócz profilaktyki wprowadzonej do uprawy kukurydzy, która umożliwia ograniczenie presji patogenów, wśród metod niechemicznych coraz częściej pojawiają się środki biologiczne. Ograniczanie chorób kukurydzy jest aktualnie możliwe z wykorzystaniem grzyba Trichoderma asperellum (szczep T34). Zapobiega on infekcjom ze strony zgnilizny korzeni i zgorzeli podstawy łodygi kukurydzy oraz fuzariozy kolb.

Aplikacja biopreparatu następuje w momencie siewu kukurydzy. Granule trafiają na dno bruzdy za pomocą odpowiedniego aplikatora. T. asperellum w zwalczaniu patogenów wykorzystuje zjawisko konkurencji i nadpasożytnictwa – pasożytuje na strukturach patogenów i wytwarza enzymy oddziałujące negatywnie na ich struktury, co doprowadza do ograniczenia skuteczności infekcji. Grzybnia T. asperellum kolonizuje przy tym korzenie kukurydzy, stwarzając w ten sposób naturalną barierę przed grzybami, oraz indukuje odporność systemiczną roślin.

Zaprawy nasienne zarejestrowane do ochrony kukurydzy przed chorobami

Musimy mieć na uwadze, że ochrona fungicydowa rozpoczyna się już w momencie zaprawiania nasion. Zabieg ten ma kluczowe znaczenie dla zdrowotności i wschodów kukurydzy. Zaprawianie nakierowane jest na patogeny mające ogromne znaczenie na początku wegetacji. Dodatkowo stosowanie zapraw nasiennych to konieczność w wypadku chorób przenoszonych z materiałem siewnym. Do takich chorób kukurydzy zalicza się: zgorzel siewek, głownię guzowatą i głownię pylącą.

Obecnie w rejestrze środków ochrony roślin znajduje się 5 zapraw fungicydowych przeznaczonych do zaprawiania ziarna kukurydzy. Wszystkie z nich dopuszczone są do ograniczania zgorzeli siewek dzięki zawartości tritikonazolu, metalaksylu w połączeniu z protiokonazolem, ipkonazolu i sedaksanu. Walka z głownią pylącą jest natomiast możliwa dzięki wykorzystaniu zapraw zawierających tritikonazol, ipkonazol i sedaksan (4 zaprawy). Do zaprawiania kukurydzy przeciwko głowni guzowatej pozostała tymczasem tylko 1 zaprawa, oparta na tritikonazolu. Niestety kolejne zmiany związane z wycofywaniem substancji aktywnych spowodują bardzo ograniczone możliwości ochrony kukurydzy w okresie powschodowym.

Fungicydy nalistne zarejestrowane do zwalczania chorób kukurydzy

Ochrona nalistna kukurydzy jest coraz częściej wybieranym rozwiązaniem. Choroby o dużej szkodliwości z uwagi na ich prędki rozwój i zajmowanie powierzchni asymilacyjnej blaszki liściowej niestety zyskują na znaczeniu. Konieczność zastosowania fungicydów nalistnych pojawia się zwłaszcza w związku z nasileniem presji drobnej i żółtej plamistości liści kukurydzy. Niestety zmiany w dostępności substancji czynnych spowodowały jeszcze mniejszą możliwość ich rotacji, ale i rozwiązań ograniczających rozwój chorób.

Do stosowania w uprawie kukurydzy dopuszczono 24 fungicydy nalistne, które zawierają:

• azoksystrobinę (żółta i drobna plamistość liści kukurydzy) – 19 fungicydów,
• mefentriflukonazol (żółta plamistość liści, fuzarioza) – 1 fungicyd,
• azoksystrobinę + tebukonazol (drobna plamistość liści kukurydzy) – 1 fungicyd,
• fluopyram + protiokonazol (żółta i drobna plamistość liści kukurydzy) – 2 fungicydy,
• piraklostrobinę (żółta i drobna plamistość liści kukurydzy, rdza kukurydzy) – 1 fungicyd.

Najgroźniejsze szkodniki kukurydzy – wygląd agrofagów, objawy żerowania i szkodliwość

Szkodniki kukurydzy żerujące na korzeniach

Żerowanie na korzeniach w uprawie kukurydzy można przypisać pędrakom – larwom z rodziny chrabąszczowatych. Zagrożenie wywołane ich obecnością może się pojawić po siewie, kiedy to atrakcyjnym pokarmem są dla nich kiełkujące nasiona. Pędraki uszkadzają system korzeniowy siewek i młodych roślin.

W pobliżu systemu korzeniowego i w szyjce korzeniowej można odnaleźć śmietkę kiełkówkę, która uszkadza kiełki i nasiona. Uniemożliwia to skiełkowanie kukurydzy z uwagi na wyjedzone przez larwy śmietki wnętrze nasion.

Larwy uszkadzają zatem siewki i młode rośliny kukurydzy. Obecność pędraków i śmietki doprowadza do więdnięcia, żółknięcia i obumierania kukurydzy. W efekcie powstają puste place w uprawie.

Rolnice i drutowce to wielożerne szkodniki glebowe. Wpływ na ich nasilenie i wzrost znaczenia ma uprawa kukurydzy w monokulturze oraz uproszczenia uprawy. Największą szkodliwością charakteryzuje się stadium larwalne, szczególnie na początku wegetacji kukurydzy. Na liściach powoduje ono małe, nieregularne otwory. Rolnice w okolicy szyjki korzeniowej podgryzają kukurydzę, która przeważnie przewraca się i zamiera bądź jest wciągana pod powierzchnię gleby i tam zjadana. Efektem żerowania jest placowe wypadanie roślin, zwłaszcza na brzegach pola.

Drutowce to larwy owadów z rodzinny sprężykowatych. Powodują straty w trakcie kiełkowania roślin poprzez uszkodzenie nasion. Doprowadza to do zamierania kiełków, przerzedzonych wschodów i przedwczesnego zamierania roślin. Trzeba przy tym wziąć pod uwagę, że kukurydza do fazy 4 liści jest podatna na uszkodzenia drutowców związane z podgryzaniem korzenia głównego i podstawy łodygi, w efekcie czego rośliny więdną i zamierają.

Szkodniki w nasionach kukurydzy

Uszkadzanie nasion kukurydzy może następować:

• w czasie wegetacji:

– drutowce: wyjadanie pęczniejącego ziarna,

– rolnice: żerowanie na ziarniakach,

– śmietki: wyjadanie zarodka i bielma ziarniaków.

• w czasie magazynowania:

– wołek zbożowy, kukurydziany, ryżowy,

– trojszyk ulec,

– mączlik młynarek,

– kapturnik zbożowiec,

– mklik mączny,

– omacnica spichrzanka.

W trakcie przechowywania ziarna kukurydzy dochodzi do jego uszkodzeń, ale i zanieczyszczeń odchodami szkodników.

Inne zagrożenia występujące w trakcie wegetacji kukurydzy

Stonka kukurydziana

W ciągu kilkunastu lat stonka kukurydziana zadomowiła się w uprawie kukurydzy. W warunkach naszego kraju może rozwijać się jedno pokolenie. Chrząszcz ten jest przy tym mało wrażliwy na działanie czynników środowiska.

Osobniki dorosłe stonki charakteryzują się dymorfizmem płciowym. Ich ciało może przyjmować różne odcienie żółtego, pomarańczowego czy czerwonego. U samic na pokrywach pierwszej pary skrzydeł widoczne są charakterystyczne ciemne pasy, z kolei samce są pozbawione paskowania. Jaja zimują złożone do gleby w pobliżu uprawy kukurydzy.

Największym zagrożeniem są larwy stonki, które uszkadzają najmłodsze korzonki i wgryzają się do korzeni. Wyjadanie rdzenia prowadzi do brązowienia, zamierania tkanek systemu korzeniowego i powstawania blizn. Uszkodzenie systemu korzeniowego niesie z sobą pogorszenie przepływu wody i składników pokarmowych do części nadziemnych. Kukurydza ma wówczas zaburzony rozwój i wzrost, więdnie i wylega.

Z kolei dorosłe chrząszcze powodują znaczące szkody w momencie masowego występowania. W pierwszej kolejności żywią się pyłkiem kwiatowym, a z czasem przegryzają znamiona i wyjadają miękkie ziarniaki. Żerowanie stonki kukurydzianej doprowadza do pogorszenia i nierównomiernego zaziarnienia. W konsekwencji skutkuje to obniżeniem plonu.

Omacnica prosowianka

To motyl o największym znaczeniu gospodarczym w uprawie kukurydzy. Jego intensywne naloty obserwowane są w lipcu i sierpniu. W Polsce rozwija się jedno pokolenie, a motyle tego gatunku spotykane są w całym kraju. Stadium szkodliwym są gąsienice, które wgryzają się w różne fragmenty kukurydzy, redukując przy tym zieloną masę i plon ziarna. Mogą żerować w nerwie głównym liści, powodując ich obłamywanie i obniżanie powierzchni asymilacyjnej. Z kolei wgryzanie się omacnicy w łodygę i odżywianie jej rdzeniem skutkuje uszkodzeniem wiązek przewodzących, co prowadzi do zaburzeń lub uniemożliwienia przepływu wody i składników odżywczych z korzeni do kolb.

Cechą charakterystyczną żerowania omacnicy prosowianki są wydostające się z łodyg trociny. Łodygi łamią się i przewracają. Obecność gąsienic w kolbach powoduje przy tym ich całkowite zniszczenie bądź słabsze zaziarnienie, będące efektem uszkodzenia znamion i pogorszenia zapylenia. Pośrednim efektem występowania omacnicy prosowianki jest wzrost infekcji ze strony organizmów chorobotwórczych, np. grzybów z rodzaju Fusarium spp.

Mszyce w kukurydzy

W uprawie kukurydzy najczęściej spotykanymi gatunkami mszyc są: mszyca czeremchowo-zbożowa, zbożowa i różano-trawowa. Występują przez większość okresu wegetacji kukurydzy, aż do momentu jej zejścia z pola. W pierwszej kolejności można spodziewać się nalotów mszycy czeremchowo-zbożowej. Najdłużej jej obecność notuje się na odmianach późnych, z cechą stay green.

Szkodliwość mszyc wzrasta w okresie niedoborów wody. Wysysanie soków powoduje bowiem dodatkowe zwiększenie transpiracji wody oraz spadek ilości zielonej masy i plonu ziarna. Żerowanie mszyc oprócz odbarwienia liści i zasychania tkanek wiąże się z produkcją słodkiej wydzieliny, czyli spadzi. Jest ona doskonałym podłożem dla rozwoju grzybów sadzakowych, które obniżają efektywność fotosyntezy. Mszyce oprócz szkodliwości bezpośredniej, związanej z pobieraniem soków z rośliny, wyrządzają również szkody pośrednie – są wektorami chorób wirusowych w kukurydzy: żółtej karłowatości jęczmienia i mozaiki kukurydzy.

Skrzypionki

Najczęściej notowaną skrzypionką w kukurydzy jest skrzypionka zbożowa. Drugim, mniej licznie występującym gatunkiem jest skrzypionka błękitek.

Szkody powodują chrząszcze i larwy. Stadium larwalne odpowiada za dużo większe straty wynikające ze zjadania górnej skórki liścia i tkanki miękiszowej. Skórka po dolnej stronie liści jest nienaruszona, wysycha i się wykrusza. Każda larwa ma możliwość zniszczenia nawet 3,5 cm2 powierzchni asymilacyjnej. Podłużne otwory wzdłuż nerwów powstają w wyniku wyjadania tkanki miękiszowej przez osobniki dorosłe.

Skrzypionki rozwijają jedno pokolenie w ciągu roku, które cały swój cykl przechodzi w kukurydzy. Ewentualnie w różnych okresach można zauważyć migrację z innych upraw zbożowych. Osobniki dorosłe zimują w glebie oraz m.in. w zaroślach czy ściółce.

Mimo niekiedy licznych nalotów skrzypionek na kukurydzę nie stanowią one poważnego zagrożenia. Jednakże uszkodzenia powstałe w wyniku ich żerowania mogą otworzyć wrota dla infekcji zagrażających uprawie chorobami.

Szkodniki kukurydzy – zwalczanie

Metody niechemiczne

Niechemiczna metoda walki ze szkodnikami opiera się na stosowaniu rozwiązań agrotechnicznych, hodowlanych i biologicznych.

Agrotechnika

Konsekwentna realizacja metod agrotechnicznych przyniesie wymierne korzyści w uprawie kukurydzy. Tak jak w przypadku organizmów chorobotwórczych odpowiedni płodozmian i zmianowanie to jedne z kluczowych sposobów eliminacji zimujących stadiów szkodników.

Wprowadzenie uproszczonych systemów uprawy spowodowało w uprawie kukurydzy zwiększoną presję szkodników glebowych, takich jak: drutowce, pędraki i rolnice. Dlatego odpowiednie zabiegi uprawowe, np. orka głęboka, podorywka, kultywatorowanie czy bronowanie, spowodują ograniczenie intensywności ich żerowania poprzez stworzenie niesprzyjających warunków dla szkodników oraz śmierć osobników przebywających w glebie. Ważne jest ponadto rozdrobnienie pozostawionych resztek pożniwnych, aby nie stały się miejscem bytowania szkodników i uległy szybszej mineralizacji.

Utrzymanie kukurydzy w dobrej kondycji nie obędzie się bez odpowiedniego nawożenia. Należy jednak pamiętać, że nadmierne stosowanie nawozów może przyczynić się do większych strat z powodu żerowania szkodników.

Trzeba też brać pod uwagę, że roślinność współtowarzysząca kukurydzy, czyli chwasty, może być miejscem rozwoju mszyc, rolnic czy omacnicy prosowianki. Redukcja zachwaszczenia zapewnia optymalny wzrost kukurydzy i brak konkurencji o niezbędne do rozwoju czynniki.

Wysiew konkretnych odmian

Postęp odmianowy daje duże możliwości w profilaktyce walki ze szkodnikami. W kukurydzy skupia się on głównie na ochronie przed omacnicą prosowianką. Większa tolerancja na żerowanie szkodników ma związek z wczesnością i rejonizacją odmian, budową morfologiczną części podziemnych i nadziemnych oraz wigorem początkowym. W prowadzonych od wielu lat badaniach wykazano, że omacnica zdecydowanie większe straty powoduje na odmianach wczesnych. Z kolei odmiany kukurydzy z cechą stay green wydają się mniej podatne na jej żerowanie. Odmienną zależność można zauważyć w wypadku stonki kukurydzianej, której obecność najliczniej notowana jest na odmianach późnych i z cechą stay green.

Walka biologiczna

Na znaczeniu zyskują też rozwiązania biologiczne. Metoda ta stosowana jest aktualnie w kierunku ograniczania omacnicy prosowianki. W tym celu do uprawy kukurydzy introdukowany jest kruszynek, czyli pasożytnicza błonkówka zmniejszająca liczebność jaj omacnicy. Można to zrobić za pomocą kartonowych zawieszek, biodegradowalnych kulek lub formy sypkiej, aplikowanej za pomocą wiatrakowców lub samolotów.

Inne rozwiązanie opiera się na organizmach bakteryjnych – Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki. Wydzielane przez bakterie toksyny powodują uszkodzenie układu pokarmowego larw omacnicy i w konsekwencji ich śmierć.

Metody chemiczne

Rynek insektycydów i fungicydów również ulega ciągłym przemianom. Ograniczenia substancji czynnych niestety nie napawają optymizmem. Obecnie w rejestrze znajdują się 33 insektycydy oparte na 8 substancjach czynnych, jednak część z nich może wkrótce zostać wycofana.

Do zaprawiania ziarna kukurydzy dopuszczone są 3 zaprawy nasienne na bazie teflutryny (przeciwko drutowcom i stonce kukurydzianej) oraz cyjanotraniliprolu (do zwalczania rolnic). Zwalczanie stonki kukurydzianej i drutowców może odbyć się za pomocą mikrogranulatu aplikowanego w czasie siewu (cypermetryna). Natomiast duży problem występuje w przypadku insektycydów nalistnych, ponieważ obecnie można je stosować wyłącznie do zwalczania omacnicy. Z kolei zabezpieczenie ziarna przed szkodnikami magazynowymi przeprowadza się, wykorzystując prewencyjnie (przed jego składowaniem) pyretryny.

Źródła

Bartos M., Choroby i szkodniki kukurydzy. Kukurydza. 2003, 2, s. 23-26. [Google Scholar]

Beres P. K., Wieczernica szczawiówka (Acronicta rumicis L.) – nowy szkodnik kukurydzy w południowo-wschodniej Polsce. Progress in Plant Protection. 2009, 49 (1), s. 82-85. [Google Scholar]

Beres P., Szkodniki i choroby kukurydzy – ochrona roślin. Raport Rolny. 2009, 03 (dodatek), s. 52-58. [Google Scholar]

Gołębiowska H., Podatność mieszańców kukurydzy uszkodzonych przez herbicydy na porażenia przez choroby i szkodniki. Progress in Plant Protection. 2003, 43 (1), s. 124-130. [Google Scholar]

Kruczek A., Wpływ czynników meteorologicznych i nawożenia azotowego na porażenie przez choroby i szkodniki oraz wyleganie kukurydzy [Zea mays L.]. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Rolnictwo. 1997, 50, s. 63-71. [Google Scholar]

Kruczek A., Wpływ sposobu nawożenia fosforem na porażenie kukurydzy przez choroby i uszkodzenie przez szkodniki. Progress in Plant Protection. 2005, 45 (2), s. 817-820. [Google Scholar]

Kwiatkowski M., Choroby i szkodniki w kukurydzy. Wieś Kujawsko-Pomorska. Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie. 2008, 82, s. 6-7. [Google Scholar]

Rakowski S., Choroby i szkodniki kukurydzy. Wieś Kujawsko-Pomorska. Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie. 2004, 36, s. 8-10. [Google Scholar]

Staszak E., Choroby i szkodniki kukurydzy. Bydło. 2009, 07, s. 32-35. [Google Scholar]

Szymańska G., Sulewska H., Grochot G., Zróżnicowanie podatności odmian kukurydzy na choroby i szkodniki. Progress in Plant Protection. 2001, 51 (1). [Google Scholar]